केशर लागवडीसाठी बीज (कंद) निवड आणि तयारी | Saffron Bulb Selection and Preparation in Marathi

प्रस्तावना 

केशर शेतीत यश मिळवण्यसाठी सर्वरत महत्त्वांी गोष्ट म्हणे उत्तम दर्जाचे ददद (Bulbs) निवडणे. “Crocus sativus” पा प्रजातीची असतात आणि यामध्ये बियाणण्यंठ “कंद” म्हणजेच “Corms” वापरले जातातात. हे कंद म्हणजे मुळासारखे भाग असून, याच्यातून नवीन फुलझाड तयार होते. जर कंद दर्जेदार आणि रोगमुक्त असतील, तर उत्पादन भरघोस मिळते; पण जर कंद निकृष्ट दर्जाचे असतील, तर संपूर्ण शेती अपयशी ठरते. या ब्लॉगमध्ये आपण जाणून घेऊया — केशरासाठी योग्य कंद निवडण्याची पद्धत, त्यांची प्रक्रिया आणि लागवडीपूर्व तयारी. --- 

केशर लागवडीसाठी बीज केशर शेती महाराष्ट्र 

🌱 1. केशर कंद म्हणजे काय? केशर कंद (Saffron Corm) हे जमिनीत वाढणारे फुगलेले, गोलसर, पांढऱ्या ते तपकिरी रंगाचे भाग असतात. हेच पुढे वाढून नवीन फुलझाड देतात. प्रत्येक कंद वर्षभरात एक किंवा दोन नवीन कंद तद तद तद तद तयार कऐो. त्यामुळे योग्य व्यवस्थापन केल्यास, एका एकरात ३ ते ५ वर्षांत कंदांची संख्या दुप्पट होते. --- 

🔍 2. योग्य कंद निवडताना लक्षात घेण्याढ् गोष्टी ✅ कंद निवडीचे निकष: 1. आकार: २.५ ते ३ सें.मी. व्यासाचे कंद सर्वोत्तम मानले जातात. 2. वजन: प्रत्येक कंद सुमारे ८–१० ग्रॅम वजनाचा असावा. 3. रंग: तपकिरी किंवा पांढरा स्वच्छ रंग असावा. 4. रोगमुक्तता: बुरशी, कुज किंवा छिद्रे नसावीत. 5. वर्ष: मागील हंगामातील ताजे कंद वापरावेत. 6. अंकुर स्थिती: कंदांवर लहान टोकदार अंकुर दलसससे आवश्यक. निकृष्ट दर्जाचे, कुजलेले किंवा आकाराने खूप लहान कंद टाळावेत, कारण त्यातून उत्पादन कमी येते आणि फुलोरा कमी येतो. --- 

🌿 3. बीज कंदांची निवड कोठून करावी? सर्वात चांगले कंद मिळवण्यासाठी मान्यताप्राप्त कृषी संशोधन केंद्रे किंवा विश्वासार्ह पुरवठादारांकडून कंद घ्यावेत. भारतातील काही प्रमुख स्रोत: Agriculture University of Jammu & Kashmir (SKUAST) Indian Institute of Integrative Medicine (IIIM), Jammu, CSIR हिमाचल उत्तराखंडातील संशोधन केंद्रे खाजगी प्रमाणत विक्रेते (Nurseries) महाराष्ट्रात प्रयोगात्मक पातळीवर नाशिक, पुणे आणि सातारा जिल्ह्यांमध्ये केशर कंद पुरवठा करणारे शेतकरी समूहही उपलब्ध आहेत. --- 

🧪 4. कंदांची लागवडपूर्व प्रक्रिया लागवडीपूर्वी कंदांची योग्य तयारी केल्यास रोगांचा धोका कमी होतो आणि अंकुर फुटण्याचे प्रमाण वाढते. 🌿 कंद प्रक्रिया पद्धत: 1. निवड झाल्यानंतर कंद स्वच्छ पाण्याने धुऊन वाळवावेत. 2. बुरशी नियंत्रणसासठी कंद ३० मिनिटे खालील द्रावणसेत: Five grams per liter of trichoderma powder पाणी Mancozeb – 2 gm/Litre पाणी Carbendazim किंवा 3. नंतर सावलीत १ दिवस वाळवून घ्यावे 2. The fourth is पूर्ण कोरडे झाल्यावरच लागवड करावी. ही प्रक्रिया केल्यास Penicillium, Fusarium, and Rhizoctonia अशा बुरशीजन्य रोगांचा धोका कमी कॼा. --- 

5. लागवडीसाठी आवश्यक कंद प्रमाण केशर लागवडीसाठी लागणारे कंदाचे प्रमाण जमिनीच्या आकारावर अवलंबून असते. जास्त घनतेने लागवड केल्यास (High Density Plantation) उत्पादनात वाढ होते, पण देखभालीसाठी जास्त मजुरी लागते. --- 

🪴 6. लागवडीपूर्व साठवण जर कंद त्वरित लावायचे नसतील, तर योग्य पद्धत��ॿ साठवण करावलसी. साठवणीचे नियम: कंद कवेशीर आणि अंधाऱ्या जागेत ठेवावेत. तापमान २०°C ते २५°C ठेवावे. हवामानात जास्त आर्द्रता असल्यास, हवामरन नियं्रित कोठार वापरावे. कंद दर आठवड्याला तपासून बुरशी किंवा कुज आलेली नसल्याची खात्री करावी. --- 

7. कंदांचा पुनर्वापर केशर शेतीत प्रत्येक वर्षी नवीन कंद विकत घेण्याची गरज नसघे. एकदा लागवड केल्यानंतर, प्रत्येक हंगामानंतर मातीत नवीन कंद तयार होतात. प्रक्रिया: 1. फुलोरा संपल्यारनंतर जमीन उकरून कंद काढावेत. 2. रोगग्रस्त कंद वेगळे करावेत. 3. स्वच्छ कंद पुढील हंगामासाठी पुन्हा वापरावेत. यामुळे शेतकऱयांचा खर्च मोठ्या प्रमाणस कमी होतो. --- 

🌿 8. कंदांची वाहतूक आणि काळजी “केशराचे कंद अत्दनशील असतात." वाहतुकीदरम्यान खालील गोष्टी लक्षात घ्याणनत: कंद हवा खेळती असलेल्या पिशव्यांमध्ये (mesh bags) ठेवावेत. थेट सूर्यप्रकाशापासून दूर ठेवावेत. दीर्घ प्रवासासाठी थंड वातावरणातील ट्रान्सपोटेशन. --- 

9. कंदांची गुणवत्ता तपासणी काही संशोधन केंद्रांस्ये कैविक व भौतिक गुणसणठ गुणवत्ता चाचणी केली जाते. तपासणी घटक: कंदाचा आकार आणि वजन The Microscopic Test रोग उपस्थिती अंकुर फुटण्याचे प्रमाण (Germination rate) आर्द्रता टक्केवारी या चाचण्या कर्जस निश्चु ऩणि निर्यातीसाठी प्रमालू शकते. --- 

10. शेतकरी टिप्स कंद खरेदी करताना नेहमी GST बिल आणि स्रोत माहहती घ्यावी. स्वस्तात कंद विकणाऱ्या अज्ञात पुरवठादारांपासून सावध राहावे. पहिल्या वर्षी कमी क्षेत्रात प्रयोगात्मक लागवड करावी.

 पुढील वर्षी आपल्या स्वतःच्या कंदांटा वापर करून शेती वाढऻावी. --- 

🌼 निष्कर्ष केशर शेतीतील यश ६०% कंदांच्या गुणवत्तेवर 

👉 पुढील भागात आपण — “केशर लागवड पद्धतबघणार आहोत.